AMATEKA Y'IMYANDIKIRE HIFASHISHIJWE UMWERO KABBALAH + HISTORY
INYANDIKO
 ni igihangano gikomeye 
	cyakozwe nabantu mubihe byakera ndetse kera cyane.
	amateka atwerekako inyandiko yambere ishobora kuba yarabayeho 
	hagati 3400(BC) na 3300(BC) mbere yivuka rya yesu kristo.
	inyandiko ni igitangaza mumateka kuko tubonako inyandiko irimubinyabiziga 
	byagiye bifasha Ingoma na Abami bazo kwamamara,
	kwagura ubwami bwabo ndetse dusanga Abami bamwe mumateka baragiye bifashisha 
	inyandiko mukurwanya no gusenya imico yabandi bami 
 	maze bakubaka ubwami bwabo. 
 	urugero ni umwami womubwoko bwaba Semite witwaga SARIGONI 
 	yari umwami wa akadiya.
	uyu SARIGONI yaje kubaka ubwami bwabami yifashishije inyandiko 
	yicyogihe yitwaga cuneiform
	arabanza afata ubwami bubiri akediya na sumeri bukeye afata nibindi
	 bihugu 13 Kandi byose ninyandiko yiwe yabigiragamo uruhare; 
	ibi turaza kubivugaho birambuye muri chap ivuga amateka yinyandiko.
	ahubwo reka dukomeze tuvuge icyo inyandiko aricyo:
	inyandiko rero ni ibanze mumateka kuberako inyandiko ibasha kubika 
	amakuru akabaho arambye mubihe yabitswe neza.
	ibyomvuga bifite gihamya kuberako magingo Aya turacyasoma inkuru 
	ziri mubitabo byanditswe mubihe byakera; 
	urugero ni ibitabo byamadini nka Quran, Bible.
	mubyukuri ntamuntu wakwiga kunyandiko ngo azafindure ibyayo
	 hatabayeho kwifashisha amateka, 
	ibitabo, ibisigaratongo, ubugeni ni ibindi bitandukanye ugenda 
	usanga mumateka yinyandiko ubwayo. 
	amateka rero birakwiyeko natwe tuza kuyifashisha gusa reka 
	mbabwire akantu kingenzi kavuga inyandiko mumagambo make
 
	inyandiko ni ishusho yu ururimi iba yaragenewe, ibyo ubizirikane. 
	rero kugirango tumenye neza inyandiko hamwe ni ibyayo 
	reka tubanze turebere hamwe ururimi/indimi icyo aricyo nuko 
	nyuma biraza kudufasha gusobanukirwa inyandiko. 
isi yose yari ifite ururimi rumwe na amagambo amwe. aha birerekanako ururimi rwari rumwe gusa icyakora ntago tuza kureba urwo rurimi urwo arirwo, nibwirako uwazashaka kumenya urwo rurimi urwo arirwo yazifashisha ubushakashatsi ni ibitabo(nki ingobyi ya edeni) byanditswe na pastor Sebanani.
jyeweho ndashakako tuvuga kumivugire ni imyandikire 
		yindimi zose, 
	rero birumvikanako mugihe isi yose yari ifite ururimi 
	rumwe niba harihariho inyandiko nayo yagombaga kuba imwe.
 
	itangiriro 11:7 haranditse ngo 
	reka tumanuke tuhahindurire 
	ururimi rwabo, rubemo nyinshi zinyuranye bekumvana
	nuko ibyo bigutere kwibaza nti "ese mugihe indimi zaje 
	kubanyinshi imyandikire byagenze gute?" 
	ndabizi neza Yuko buri wese wibajije akakabazo yarangije
	nokukabonera igisubizo muburyo bwiwe
	bitewe nimyumvire yiwe gusa reka dukomeze twifashishe amateka 
	yanditse muri bibiriya. 
	kuberako Bible nkuko igaragazako hahozeho ururimi rumwe rukavamo 
	indimi nyinshi ninako 
	yerekanako buri rurimi rukeneye cyangwase rugomba inyandiko 
	yarwo yihariye. 
	gihamya cy'ibyondikuvuga Kiri munkuru zumugabo 
	witwaga Daniel 
	muri Daniel 5:25 haranditse ngo 
	Kandi ibyanditswe 
	ni byo ibi: mene mene tekeli ufarisini
. 
	iyinkuru yerekana ukuntu umwami Berushazali 
	yarari kwizihiza ibirori nuko akabona ikiganza cyandika kugikuta 
	Kandi iyo nyandiko ntago ariyo yakoreshwaga mubwami bwiwe 
	ndetse iyo nyandiko yandikaga ururimi rudakoreshwa aho 
	ibwami, kuberako Daniel wasomye iyo nyandiko 
	byamusabye nokuyisemurira(gusobanura) umwami 
	nuko amubwira ijambo kurindi kugirango umwami 
	asobanukirwe ibyanditswe atabashije gusobanukirwa ubwiwe.
	Ibyo birerekanako igihe Imana yatandukanyirije indimi arinacyogihe yatandukanyirije imyandikire.
gusa hariho amoko Yi indimi aho usanga amagambo adasa 
yose ariko amajwi akoreshwa muri izo ndimi ugasanga arasa, 
mwene izindimi ntago bitera ikibazo gikabije iyo zihuje inyandiko,  urugero:
amateka yacu atwerekako ishyano ryagwiriye urwanda nuko 
	kalinga irenzwa impinga, 
	umwami abura ijambo rubanda rurabatwa(colonized) rubura 
	gitabara, 
	nuko uwatubase yaravugaga( ijambo rye rikaba intero inyikirizo 
	yarubanda ikaba yego mwidishyi,) 
	ntawamuvuguruzaga gusa kurubu twebweho dufite agahenge kubwigenge
	 ninayo mpamvu dukwiriye kureba ibyangijwe mumateka 
	maze nkurubyiruko byumwihariko, dukotane ngo ahari dukosore ayo
	 makosa yatewe nabatubase.
 
	mbisubiyemo umukoroni igihe yaje kutubata yaje atazi kuvuga ikinyarwanda,
	 ariko igitangaje nuko nubwo Atari azi kuvuga ikinyarwanda
	niwe watwigishije kwandika ikinyarwanda sinzi wowe uko urikubyumva
	ariko niba utyaye, ndakekako nawe wamaze kumvako harimo ikibazo. 
	ibyo nabyizeho nsanga umukoroni aribwo buryo yarafite bwokumufasha kuneka 
	akamenya kumva ibyo tuvuga maze akabona uburyo atubata uko abishaka.
 
	rero murabizi uburyo abazungu bavuga ikinyarwanda rwose ntago Ari ibanga 
	kiba gipfuye Kandi akenshi iyo urikubumva urabaseka 
	uti "ikinyarwanda kiragoye Dore bananiwe kukivuga" byumwihariko kuri wowe
	ukunze kubagaya	ndagirango nawe ubwawe wiseke 
	kuberako niba abazungu aribo baduhaye inyandiko birumvikanako twebwe iyotwanditse, 
	burya tuba twanditse cyakinyarwanda gipfuye kimwe kivugwa nabazungu kuberako umuntu agena inyandiko y'ururimi agendeye kuburyo aruvuga. 
	rero abanyarwanda dukwiriye kwandika ikinyarwanda nkuko tukivuga ubwacu abanyarwanda. 
	Kandi ninabwo buryo buhari bwogusigasira ururimi n'umuco wacu ibihe byose.
	erega buri gahugu iyo gakomeje gukomera ku umuco wako karakura
 
	naho iyo agahugu gakomerekeje kagakerensa umuco wako karabura neza neza 
	kakibagirana.
	
 Urwanda rufite umuco warwo wihariye Kandi mwiza, gusa ujye uzirikanako 
	ikinyarwanda nkururimi rwacu 
	ariyongobyi ihetse umuco nyarwanda. rero ikiruta byose kuritwe nuko twabanza 
	gusigasira ikinyarwanda 
	maze tukagiha Ireme kigakomezwa ninyandiko yacyo bwite. Kandi iyo yaba imwe 
	muntambwe ikomeye 
	yokwamamaza umuco nyarwanda no kugaragaza ubudasa bwacu nabandi kuko uramutse 
	witegereje neza 
	wasanga ibihugu bifite inyandiko yabyo bwite aribyo bigenda bikwirakwiza imico 
	yabyo ku isi yose 
	urugero ni Hebrew, China, Arab nyamara mubyukuri abanyarwanda nitwebwe dukwiriye 
	kwanda 
	nicyo gihe rero ngo tube maso maze duhamye wamugani wi ikinyarwanda uvuga uti 
	"izina niryo muntu".
inyandiko yakabiri uyisanga muri Africa mugihugu cya egiputa
 
	iyo nyandiko yabanyegiputa ifite umwihariko kuberako yifitemo 
	ubundi buhanga buruta inyandiko ubwayo, kuberako 
	usanga Ari inyandiko 
	ihishe amakuru yibinyabuzima hamwe namakuru yubugingo 
	bwaburi kinyabuzima, 
	ntarajya kure iyi nyandiko ihambaye yitwa 
	herogirife.
	herogirife ifite uburyo itandukanye nizindi nyandiko 
	bitewe n'ubuhanga bwayo, 
	iyinyandiko ntago bayisoma nkizindi nyandiko 
	niyo mpamvu abahanga kubyerekeye indimi 
	bavugako herogirife idasomwa ahubwo ifindurwa(interpreted) 
	mbese igika cyanditswe nayo 
	abantu bashobora kugisoma muburyo butandukanye Kandi 
	bakanagisobanura munzira zihabanye.
	ikindi nuko benshi bavugako iyinyandiko ariyo nkomoko 
	yimyandikire myinshi iriho ku isi.
iyi herogirife amateka yerekanako yatangiye gukoreshwa mumyaka yi 3200BC, 
gusa ikintu cyingenzi kumenya nuko iyinyandiko banyirayo ubwabo 
bayibyajemo izindi nyandiko ebyiri zitandukanye, nuko imwe yiswe hiyerotike 
ariyo nyandiko yakoreshwaga nabatambyi bomuri egiputa. iyakabiri ikitwa demonike, 
ibi birerekanako bishobokako hariho nizindi nyandiko zaba zaravutse kubera herogirife 
kuko tubona nindi nyandiko yitwa koputike(coptic alphabet) , 
ibyo turaza kubirebera hamwe mugihe tuza kwibaza icyo arufabe aricyo ndetse naho zikomoka.
izi nyandiko ebyiri(Cuneiform na hieroglyphs) hamwe nizindi ebyiri ngiye kubabwira ntanimwe wavugako Ari iyambere kuyindi kuberako ntanimwe yiganye iyindi usibye Yuko zakozwe mubihe bitandukanye, ubwo mumvugo nziza wavugako imwe iruta indi mubyukuri bitewe nigihe yakorewe. rero iyo twise iyambere nukuvugako ariyo yakoreshejwe kera kuruta izindi. rero hariho nizindi zakozwe mubihe byakera mumico itandukanye aho tubona inyandiko ya abashinwa mubwami bwa shang-dynast mumyaka Yi 3200BC, naho mumyaka ya 900BC na 600BC nibwo dutangira kubonako mur'ibyobihe aribwo inyandiko cyangwa hieroglyphs za abamesewo-america aribo bitwa abamaya ko arico gihe batangiye gukoresha inyandiko zabo.
izi nyandiko uko Ari 4 zose zifite ibyo zihuje harimo Yuko zose zikomeye, 
	kuziga ukazimenya bisaba ubuhanga buhambaye. 
	ikindi usanga zari zifite uburyo ishusho imwe yabaga 
	isobanuye interuro ya amagambo cyangwase ijambo runaka.
	urugero ni ijisho ryo muri hieroglyphs za abanyegiputa rishobora 
	gusobanurwa muri ubu buryo:
| herogirife | uko wabisobanura | 
|---|---|
![]()  | 
    risobanuye ijisho, kureba, kumenya | 
| rikongera rikavuga Imana ya egiputa yitwa horus | 
	birakwiriye ko twese dushimira abanyekanani kubera igihangano cyuje ubwenge bahaye isi, 
	nibo bambere bakoze inyajwi ni ingombajwi. 
	bukeye inyandiko yabo yaje gutwarwa na abanyefonezia(phonesia) 
	maze bayihinduraho akantu gato gusa bayigira iyabo, 
	bukeye bwaho ubwami bwabo bwaraguye hazamuka ubwami bwa abagereki(Greece) 
	nuko abagereki nabo bazungura yamyandikire bayigira iyabo maze nabo bahinduraho utuntu dukeduke, 
	bukeye bwaho habonetse Ingoma yaba eturisika(Etruscan) nabo bazungura yamyandikire yakigereki 
	nuko bahindura utuntu dukeduke bayigira iyabo, 
	bukeye bwaho haje ubwami bwa abaratini(Latin) nabo bazungura yamyandikire 
	nabo bahindura cyangwa bongeraho ibintu bimwe na bimwe inyandiko iba iyabo, 
	bukeye bwaho haje kuboneka ubwami bwubunyembaraga bwa abaromani, 
	ubwami bwa abaroma nabwo bwaje kuzungura yamyandikire igitangaje Roma ntakintu nagito 
	yigeze ihindura kuri yanyandiko yakiratini 
	akaba arinayo mpamvu izi nyuguti turi gukoresha tuzitirira abaratini 
	kuruta uko tuzitirira abaromani.
	ikindi kintu nari nibagiwe kuvugaho ni ukubabwira amoko y'inyandiko 
	ariyo Aya: nkubabitekerezo(ideograph/hieroglyphs),
	siraburi(syllable), abugida, arufabeti/inyuguti. 
	siraburi usanga buri jwi rifite ishusho yaryo gusa nayo igira ibimenyetso byinshi 
	ugereranyije na arufabe, abugida iyo igira ingombajwi gusa ntanyajwi igira. 
	rero munyemerere mbabwireho gato kumateka ya arufabe za abaratini, 
	izi nyuguti zakilatini nizo zambere mukwangiza no kwica burundu 
	imico y'andimoko zikogeza imico n'indimi zabanyirazo, 
	kuberako iyo witegereje neza mumateka usanga kubwi imbaraga zabanyirazo 
	baragiye bigarurira amoko menshi yo mwisi.
	bigaruriraga ubwoko runaka binyujijwe munzira y'intambara, n'inzira y'ubukoroni, 
	iyo basangaga mufite uburyo mwandika ururimi rwanyu bafataga burikintu kibitse iyo nyandiko 
	n'ubwenge bwanyu bwose bimwe bakabitwika ibindi bakabitwara nyuma yaho bakabahatira 
	kwiga inyandiko yabo n'ururimi rwabo. 
	iyo basangaga muri ishyanga ridafite inyandiko barushagaho kubasuzugura no 
	kubafata nk'inyamaswa zitagira ubwenge, maze bikarushaho kuborohera kubashyiramo imico yabo 
	binyujijwe mumyandikire Bari kubigisha. 
	ngaho mbwira wowe utekereza iki iyo urikumvako hariho ibihugu bimwe nabimwe byo muri Africa 
	bishobora kuba bikoresha indimi zabyo kavukire kukigereranyo cya 32% 
	ariko bigakoresha 68% indimi z'amahanga byumwihariko ururimi rwabakoronije.
	jyeweho iyo mbitekereje bintera agahinda ngatengurwa 
	ngaterwa ubwoba nuko n'ikinyarwanda ururimi rwanjye rwiza ariho rurimo rugana.
	ese mumyaka 32 iri imbere nitutagira icyo dukora 
	uribazako ikinyarwanda kizaba gikoreshwa kukigereranyo cyakangahe ku ijana?
	sawa ibyo utekereje uko birikose ndumva bidakabije kuba bibi, arikose nidukomeza 
	tugata agati muryinyo nyuma yikinyejana kimwe gusa bizagenda gute kukinyarwanda?
 
	ndakurahiye kizazima, kizashira ntanuzigera amenyako cyigeze kibaho.
	erega iyo ururimi ruzimye ntago ikiba kigiye Ari ururimi 
	ahubwo haba hazimye ubwoko bwakoreshaga urwo rurimi. 
	mundirimbo yacu y'igihugu turaririmba duti "ururimi rwacu rukaduhuza" 
	none niruzima ubunyarwanda bazaba burihehe? 
	turi abanyarwanda kuko tuvuga ikinyarwanda.
	nuko rero niduhaguruka gukotanira kwimana uRwanda birakwiriyeko twimana ikinyarwanda 
	kugirango dukomere ku Ubunyarwanda. 
	erega ururimi rwacu niyo ngobyi ihetse umuco nyarwanda, 
	ndakekako usobanukiwe ibyo ndikuvuga.
 kandi ikinyarwanda niwo muco wacu.
ngaho abafite amatwi nimwumve! abafite amaso ngaho mwitegereze murebe icyo ibihe bihatse.
mu mwaka wi 1896 hano muri Africa
		mugihugu cya kameroni 
		kungoma y'uwitwa Ibrahim Njoya Ingoma ngabe yiwe 
		yitwaga Bamum, 
		kumyaka yiwe 25 yamavuko mu 1896 yakusanije 
		ibimenyetso bishoboka 
		kugirango arememo inyandiko yandika ururimi 
		rwiwe nabaturage biwe. 
		mu mwaka wi 1910 nibwo iyo nyandiko 
		yaremye iri mubwoko 
		bwa siraburi yatangiye gukoreshwa kuko yari 
		imaze kuzura, 
		ifite ibimenyetso 80 bihagarariye burijwi 
		ribarizwa m'ururimi rwabo.
		mugihe cy'ubukoroni igihugu cyiwe cyabanje 
		gukoronizwa na abadage, 
		gusa nyuma y'intambara y'isi yambere murabiziko 
		abadage baje gutsindwa 
		nuko ibihugu baribakoronije bigahabwa abafaransa, 
		ababirigi nabandi. 
 
		rero kameroni mugihe yari ikoronijwe n’abadage 
		ntakibazo abadage bigeze bagira k'ubwenge 
		bw'umwami Njoya 
		ahubwo bamufashije mubikorwa bitandukanye 
		nko gucapa inyigisho yahaga abaturage biwe 
		harimo kwandika amateka yigihugu cyiwe, 
		kunoza umubano ndetse 
		namabwiriza yogukora imibonano mpuza 
		bitsina muburyo bukwiye, 
		nibindi. Kandi Njoya yubatse namashuri 
		ajijura abaturage biwe,
		ariko nyuma y'intambara y'isi yambere.
		nico igihe kameroni yaje gukoronizwa n'abafaransa 
		ibyakurikiyeho ni agahoma munwa, abafaransa bafashe umwami Njoya 
		bamufungira ahantu habi kugeza bimuviriyemo urupfu, 
		barangije bafata buri rupapuro cg ikindi cyose 
		kiriho imyandikire ya Bamum baragitwika 
		inyandiko yabo nibyo yari ibitse barabirimbura. 
		maze abaturage ba kameroni bategekwa kwiga no kwandika 
		munyuguti za kiratini (Latin alphabet) byumwihariko kwiga igifaransa.
		nguko uko abafaransa bagize uruhare mukwangiza umuco 
		wabanyafurika Kandi si aho gusa, kuko natwe ibyatubayeho 
		bafitemo uruhari singiye kubibibutsa kuko murabizi.
iyi nyandiko meyiteyi mayeke bivugwako ishabora kuba yarakoreshejwe igihe kingana n'ikinyejana cg ikinyagihumbi. yari inyandiko yakoreshwaga yandika ururimi rwita Manipuri mumajyaruguru y'iburasirazuba bw'Ubuhinde. mumwaka wi 1709 abamanipuri baje kwinjirirwa n'umuvugabutumwa wo mubwoko bwa abahindu maze abuzuzamo inyigisho zagihindu bita VAISHNAVISM Kandi iyo myizerere yabaga ifite ibitabo byanditswe munyuguti z'abahindu zitwa BENGALI. mu 1729 umwami w'abamanipuri warumaze guhinduka mumyizerere kubera kumva inyigisho za gihindu yaje kugoryama nuko ategekako batwika buri kintu cyose Kiri munyandiko ya MEITEI MAYEK, Kandi Koko yaje kubigeraho inyandiko y'ubwoko n'ururimi rwiwe arabirimbura. igikorwa yakoze niba uri umunyarwanda usobanukiweko ibyo yakoze ko biruta gutema ishami wicayeho, ahubwo yatemye umugongo umuhekera, yaciye amabere y'Inka imukamirwa! iyinkuru icyo dukwiriye kuyikuramo nuko Idini naryo rishobora kugira uruhare muguhonya umuco runaka nibyawo byose Kandi iyo binyuze mumyizerere ikintu gitangaje nuko ntagahato ushyirwaho ngo wisenyere, ahubwo ubikora ubishaka Kandi ubikunze maze ukiyangiza kakahava.
Armenia nyuma yo gukoronizwa
		(kubatwa) n'amoko atandukanye(Persians, Arabs, 
		Byzantines, Mongols and Turks)
		gusa buri bwoko bwababase bwabahaga inyandiko 
		yabwo ngo bayikoreshe ndetse no
		kururimi rwabo. hariho umugabo wariwarabaye 
		umukirisito kurwego rukomeye aho
		nanubu igihugu cyiwe kimwita umutagatifu Kandi 
		uwo mugabo yakoze imirimo
		myinshi ngo igihugu cyiwe kibone ubwigenge 
		mubintu bitandukanye kuko
		bivugwako yatanze umusanzu ukomeye mukubaka 
		ubwami bw'Arumeniya bwitwaga
		Arsacid dynasty cg arishakuni. ntawundi uwo 
		yitwa Mesrop mashtots , Mesrop
		yaje kugira intekerezo imwerekako ururimi rwabo 
		ruzarimbuka nirubaho rudafite
		inyandiko yarwo ihamye Kandi yihariye kurirwo, 
		Kandi ko bikwiriyeko igihugu
		cyiwe kigaragara neza nkibindi bihugu byose 
		bikomeye ikindi abonako rubanda
		rugufi rutagize amahirwe yo kwiga bihambaye 
		nabo bakwiye gusoma nokwandika
		ururimi rwabo, byumwihariko nkuwihaye Imana 
		wese yari afite intego yo gucapa
		bibiriya n'ururimi rwabo rw'Arumeniya 
		munyandiko yarwo bwite. igitekerezo
		cyiwe umwami warikungoma yarigishimye nuko 
		mumwaka wa 405 nibwo yasoje uyu
		mukoro utoroshye, nuko inyandiko yabo itangira 
		gukoreshwa.
 magingo aya inyandiko yabo yabaye ubukombe kandi
		Arumeniya ibarwa mubihugu bikomeye ndetse 
		bifite inyandiko ibiranga ku
		isi. nkuko Mesrop yabirotaga.
tugere muri aziya dutere ijisho
		muri Korea kungoma yumwami Sejong the Great
 Umwami Sejong 
		yaje kwiga kururimi rwiwe
		yiga ijambo kurindi ararenga yiga ijwi kurindi 
		rigize ururimi rwiwe asanga
		bidakwiriye, Yuko ururimi rwiwe rukomeza gukoresha 
		inyandiko y'abashinwa yitwa
		Hanja(hanzi) iri mubwoko bwa nkubabitekerezo, nuko kubera 
		ubumenyi yaramaze kugira
		kururimi rwiwe ahitamo gukora inyandiko itangaje 
		ku isi ayita Hangul yaje
		kuzura no gukoreshwa mumwaka 1443 gusa Hangul 
		yakoreshejwe cyane igihe Korea
		yarimaze kwigobotora ububata(ubukoroni) yari yarabaswe 
		na Japan. nanubu Korea zombi
		amajyepfo n'amajyaruguru bakoresha Hangul Kandi 
		sibo gusa kuko no mubushinwa
		hariho abayikoresha Kandi benshi.
kera
		habayeho umugabo akitwa Solomana Kante wari 
		utuye mugace kitwa Kankan
		mugihugu cya Guinea. uyu Kante yaje gusoma 
		ikinyamakuru gisebya abanyafurika
		muri rusange, iyo nkuru idusebya ikatwaka 
		ubumuntu yari yaranditswe
		munkuru z'ikinyamakuru cyitwa Lebanese igira iti 
		indimi nyafurika zimeze nk'indimi
		zinyoni(inyamaswa) zose ntibishobokako zandikwa
. 
		abihuza nukuntu abirabura
		bafatwaga Koko nkinyamaswa bimutera umwete 
		wokunyomoza inkurukinyoma
		nkiyongiyo, nuko mugihe yari yarasuhukiye 
		mugihugu cya kotedivwari nibwo
		yatangiye kurema inyandiko yokwandika ururimi 
		rwiwe rwitwa Mandenkana
		(rubarizwa muri Mande languages) rukoreshwa mubihugu 
		bitandukanye byomuri afrika
		yiburengera zuba.
 mu 1949 nibwo yasoje uyu 
		mukoro, nuko ataha iwabo yamamaza
		umurimo wintoki ziwe abaturage barabishima 
		kuko babonyeko amata abyaye
		amavuta.
 kandi Bari bafite umugani mumuco wabo 
		uvuga nkagutya uti "igisenge
		gisakaye inzu imwe nticyasakara indi
		(the roof of a hut from one village, will never fit a hut in a different village)" bikabafasha 
		kumvako inyandiko yandika
		ururimi rumwe bidakwiyeko yandika nurundi bitandukanye. 
		iyi nyandiko yayise
		nko bisobanurwa gutya ngo "ndavuze" magingo Aya 
		nko n'inyandiko ikoreshwa
		mubihugu bitandukanye nka Mali, Guinea, Gambia, 
		Côte d’Ivoire, Burkina Faso,
		Senegal, Liberia, Guinea-Bissau and Sierra Leone 
		byumwihariko kubakoresha
		ururimi rwa mandinkana.
nko ikoreshwa byumwihariko 
		muri gineya ikindi iyi nyandiko yaje gukoreshwa cyangwa 
		kwemerwa ko yajya muzindi nyandiko zikoreshwa muri 
		mudasobwa(computers) mumwaka wi 2006 nyakanga kubera ubufasha bwa 
		UNICODE consortium y'abanyamerica.
		 
iyi nyandiko 
		aho ibera igitangaza nuko yaremwe
		n'abavandimwe babiri, reka turebe amateka yayo.
 
		aba bavandimwe babiri aribo Ibrahima na abdoulaye
		bakiri bato  babaye
		inzirakarengane z'amateka, kuko igihugu Cyabo kitari 
		gifite inyandiko yihariye
		kururimi rwabo bamwe bakoreshaga icyarabu mukwandika 
		abandi bagakoresha
		inyuguti zakilatini mbese byari uruvange. 
		ise ubabyara yari impuguke mugusoma
		no kwandika ndetse niwe wasomeraga abaturage 
		bo mugace ke inzandiko, bukeye
		ahagana mumyaka Yi 1980 abana babaza ise bati 
		ese ko icarabu candikwa muburyo
		bwacyo igifaransa nacyo bikaba uko naho twebwe 
		tukaba twandika Fulani ururimi
		rwacu dukoresheje inyandiko yabarabu n abafaransa none 
		twebwe inyandiko yacu
		niyihe?
 nuko ise araterura ati twebwe ntago twigeze 
		inyandiko mumateka
		abana nabo basezeranya se bati twebwe tuzarema 
		inyandiko yafulani
. nuko
		abana baratangira biha akazi katabahemba kubwo kugira 
		ishyaka ryo gucungura
		umuco wabo. maze abandi bana murungano rwabo iyo babaga 
		Bari gukina, ibo
		Ibrahima na abdoulaye babaga bifungiranye mucyumba maze 
		Bose bagahumiriza.
		buri wese akimajina cg agatekereza ishusho aruziko 
		ikwiye ijwi runaka bihaye
		ryo muri Fulani, nuko iyo Bose basozaga bahitaga 
		bahumura bagahitamo inziza
		murizombi, kugeza barangije kurema inyandiko. 
		bayiremye umukuru afite imyaka
		11 undi afite 9, ubu bariho barakuze ni abagabo 
		Kandi inyandiko bakoze kurubu
		irakoreshwa. yatangiye gukoreshwa byumwihariko 
		mumyaka yi bihumbi bibiri
		(2000s) Kandi cyane kurubu irino muri za mudasobwa 
		ndetse naza Android nkuko
		naza nko bimeze.
ADLAM ikaba yarakiriwe cg 
		yarashyizwe muri UNICODE mu 2016 kamena kubw'ubufasha nubundi bwa ya sosiyete nyamerika(American) yitwa Unicode Consortium, 
		impamvu bayise ADLAM nuko bisobanurwa gutya 
		ngo "inyandiko izakiza abantu
		banjye kuzima"
| inyuguti z'umwero | ubusobanuro | 
|---|---|
![]()  | 
    mwese musanzwe mubiziko uRwanda biva kunshinga KWANDA bisobanuye kwaguka rero ntamuryango ushobora kwaguka hatabayeho kubyara. kandi murabizi neza ko umubyeyi ubyara umwana agaseruka uwo ni UMUGORE umugore icyo arusha umugabo ni NYABABYEYI imwe irera umwana akiri munda. uwo mubyeyi mukinyarwanda yitwa mama cg mawe. kandi ayo mazina yose atangizwa n'inyuguti M niyo mpamvu mu mwero alphabet Ma ifite ishusho ya nyababyeyi nkuko mubiruzi aho  | 
  
![]()  | 
    Inka mumuco nyarwanda n'ibanze. murabizi iyo inyambo yabira 
	isohora ijwi rimeze nkagutya ati "baaaaa" ubwo byumvikaneko harimo B na A 
	rero iyo wandika A mumwero ni ishusho yumutwe ufite amahembe 
	bisigura umutwe w'inka naho iyo wanditse BA mu mwero uhita ubona ishusho yinyamaswa yinyamabere ifite n'amahembe bikaguha Inka yuzuye muntekerezo, ngiyo hasi  . | 
![]()  | 
byose ntago ngiye kubivuga nonaha muzabisanga mugitabo 
	cyitwa "UMWERO KABBALAH + HISTORY" 
	ariko reka nkubwire ikindi kintu, 
	amashusho/inyuguti yose ntago afite ubusobanuro kumuco, 
	hariho amwe naremye ncingiye kubipimo narinagennye zose zikwiye gukurikiza,
	Andi ashushanyije nkuko avugwa mukanwa ndaguha urugero.
	 inyuguti ya T mumwero niba uri kureba uko imeze ndagusabye wihangane uyivuge uti TA, nuyivuga urumvako ururimi rwagiye hejuru imbere ku isonga y'ururimi noneho inyuma hakabonekamo akanogo/akobo, ngaho bigereranye niyo shusho uri kureba. urabonako nayo imbere ariho hari hejuru naho inyuma hakaba akanogo/akobo, hariho nizindi nkizingizi zikozwe hashingiye kumivugire yazo.  | 
hariho icyotutavuzeho, inyandiko y'Umwero ifite uburyo bwihariye yandikamo imibare, 
	mubyukuri ubyumvise bitewe nukuntu wize imibare wakumvako bidashoboka 
	nyamara ndumugabo woguhamyako mumuco nyarwanda/mu ikinyarwanda byose bishoboka, 
	nonese ibaze nawe kukubwirako nta zeru ibaho mumibare wabyumva ute?
	Ibyo ntubitindeho kuko imibare igize Umwero nta zeru ibamo;  
	imibare ihera kuri rimwe kugera nko kuri 10^33(decillion), ese bishoboka bite?
 
	Njyakurema uburyo bwokwandika Imibare nabanjije Kwibaza ubwanjye 
	ati imibare n'iki? nuko mbaza nabandi benshi bagiye batandukanye, 
	barambwiraga bati imibare ni ibarwa, bitekerezeho nawe? 
	umbwire niba hariho icyaba umubare kandi kitabarwa? 
	Nuko nyuma yicyo gisubizo narabanje mbaza barumuna banjye bato cyane
	umukuru yarafite imyaka 9 naho umuto 7 nuko nanjye  
	nti mumbarire nibura mugeze kuri makumyabiri
 bagiye kubara bahereye kuri rimwe, 
	eh aho ntangira kugira ibyo ntekereza bukeye mbaza abanyeshuri twigana muri kaminuza 
	nabo mbasaba kumbarira bakageza ku ijana 
	mubyukuri benshi bitewe nutubazo ncangabitekerezo najyaga mbabaza 
	banze kunsubiza gusa uwansubije yarambariye 
	ageza kuri karindwi ati nawe komerezaho kuko kubara nawe ntago ubiyobewe.
 
	Gusa nawe yatangiriye kuri rimwe.
	
Nyuma yaho rero maze kubonako koko ubara wese kandi 
	mundimi zose ahera kuri 1 
	nahise mpita nibaza noneho nti “ ese zero isobanurwa 
	gute mururimi rwanjye?” 
	arinjye ari wowe ari n'uwansubije twese tuzi nezako ari UBUSA, 
	rero aho naratangiye nkora ubushakashatsi kubusa 
	nkabaza abantu nti “wagira ubusa burenze bumwe wenda nkubusa icumi?”
	nabo bati “ ahubwose wabara ubusa? Ntago bishoboka kubara ubusa,
	rero ubusa ni ubusa bivuzeko ntakintu gihari”, 
	nkongera nkababaza nti “nonese ntanubwo wanyereka 
	nibura inkoni zingana n'ubusa 
	noneho nyuma ngo uzekunyereka inkoni icumi?” 
	unsubije wese ati “wasaze wamuntu we inkoni zingana 
	nubusa ntago zibaho kuko ubusa ni ubusa. 
	gusa inkoni icumi wazibona ntakabuza” uh birakomeza birancanga 
	gusa aho nasaga nutangiye gufindura ibanga ryo kubara.
	Aho niho noneho natangiye kwibaza uti 
	“niba ubusa ari ubusa bukaba bufite ishusho yagenewe ubusa nibyiza 
	arikose kuki ishusho y' ubusa ariyo iha ikuzo imibare 
	ugasanga ubusa inyuma ya rimwe bibaye icumi?” kandi
	inka icumi wazerekana ariko inka ubusa ntago zibaho nonese 
	ibaze nawe ukuntu byaba icumi mugihe inka imwe inyuma yayo haba hari ubusa warangiza uti zibaye inka icumi?
	ikindi ubusa kuko butagaragara bivuzeko bwaba imbere cg inyuma bwakomeza bukaba ubusa muri make 10 = 01 =1 kuko 0 ari ubusa?
	
Nahise mpitamo kwifashisha amateka y'Urwanda 
	nsanga abanyarwanda bose bari abatunze, ntawigeze atunga ubusa. 
	buri wese yari afite ibibarwa umunyarwanda wabaga ntanka atunze 
	yabaga afite abana mbese ntawagize ubusa, 
	ndavuga nti wenda birashobokako abanyamahanga babayeho mubuzima bubi 
	kugeza batunze ubusa gusa twebweho ntabwo twigeze. Ikindi nasanze 
	buri mubare ubarwa wihagije ubwawo.
	Nyuma yokubonako ubara ahera kuri rimwe nanjye nahise ntagira 
	kurema ishusho y”imibare mpereye kuri rimwe gukomeza 
	nkuko ubara abigenza, 
	kandi nabigezeho mbona birashobotse gusa byashobotse kuko 
	nashingiye kumibarire n'imigirire ya kinyarwanda mbese 
	ishingiro ryabyose ni umuco/ikinyarwanda
 
	rero naje gusanga ururimi rwacu ruhishe ubuhanga bukomeye 
	kuko ibintu nubatse 2019 ncingiye kumuco nyarwanda n imivugire y'ikinyarwanda, mu 2022 nibwo nasanze bijya 
	guhura ijana ku ijana 
	nibyo umufirozofe w'umudage cornelius agrippa yavuze ati 
	“  imibare yose uko ari icumi(1,2,3,4,5,6,7,8,9,10) 
	ibonerwa muri rimwe kugarukira kuri kane(1+2+3+4) gusa imibare 
	icyenda yambere mumwero nayo iboneka kubera 1 na 4.
	hano biransaba gukora imbonerahamwe ngo mbereke uko 
	imibare icyenda yambere 1,2,3,4,5,6,7,8,9 uko iboneka
	ivuye muri 1 na 4:
	
| umwero kiny numbers | impamvu | ungana n uyu | 
|---|---|---|
![]()  | 
    rimwe nki ibisanzwe ni rimwe. umunyarwanda uko yerekana rimwe akoresheje intoki, yerekana urutoki rumwe. akaba ariyo mpamvu dushushanya agakoni kamwe | 1 | 
![]()  | 
    kabiri yerekana intoki ebyiri zigasimburwa nudukoni tubiri | 2 | 
![]()  | 
    gatatu yerekana intoki eshatu, zigasimburwa n udukoni dutatu | 3 | 
![]()  | 
    kugirango umenye impamvu kane yabaye gutya aho kuba intoki enye
    biragusaba kumenya umuco wa aborozi b' inka: umutunzi w'inka iyo avuzeko afite inka zingana n'umunani ukinze
	aba avuzeko afite inka cumi nazitandatu.
	kuko aba ashatse gusobanurako inka umunani atunze buri yose ifite inyana yayo ndetse Abanyamulenge nabo babigenza nkagutya kuko ibo basobeka intoki ebyiri iyo babara kane muri make bakinga intoki ebyiri bigasobanura kabiri gakinze ko ari kane kandi koko niba wanyumvise nasobanuyeko umubare mukinyarwanda kizima iyo uwuvuze ukongeraho ko ukinze uba uvuzeko wikubye kabiri. niyo mpamvu kane mumwero ari ugukinga udukoni tubiri muburyo bwo kudusobeka bikavuga kane.  | 
    4 | 
![]()  | 
    rero nufata yashusho ya rimwe ukayomatanya(guteranya) na kane biraba gatanu, gusa urahera iburyo kuko ariryo tegeko | 5 | 
![]()  | 
    nyuma yokubona gatanu, nufata irindi rimwe ukaryomatanya na gatanu kuruhande rw'ibumose biraba bibaye gatandatu | 6 | 
![]()  | 
    gatandatu ubonyeko imeze nka mpande eshatu zegeranyijwe, rero aho izo mpande eshatu zahuriye niwomekamo rimwe biraba karindwi. ariyo uri kubona | 7 | 
![]()  | 
    kuri karindwi turongera twomekeho rimwe ariko duhereye hejuru kuko ariryo tegeko, biraba bibaye umunani | 8 | 
![]()  | 
    k'umunani turaza komeka rimwe hasi, ishusho yacu ibe irifunze maze bibe icyenda bihamyeko imibare yambere icyenda irangiye | 9 | 
imabare ntiwibwireko irangiriye k icyenda kuko navuzeko ikomeza kugera kuri 10^33(decillion) kandi ntago igoye kuyiga kuko uba wumva impamvu ishingiye kumuco. cyaneko iyo wamenya icyenda yambere biguha amahirwe yo kumenya yose kuko icyenda yambere niyo yambikwa imbaraga runaka, urugero iyo umubare uwambitse ikama uba uwubariye mubinyjana, inzu ukaba ibinyagihumbi.